Η επιρροή του Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900) στο έργο του Ρίχαρντ Στράους (1864-1949)

Abstract

Το κεντρικό αίτημα του παρόντος άρθρου ασχολείται με τις πιθανές ρίζες της μουσικής του Ρίχαρντ Στράους στη φιλοσοφία του Νίτσε ιδιαίτερα όπως φαίνονται στο συμφωνικό του ποίημα Τάδε έφη Ζαρατούστρα (Also Sprach Zarathustra).

Ο Στράους στις αρχές της δεκαετίας του 1890 διάβασε πολύ προσεκτικά το έργο του Φρίντριχ Νίτσε. Αργότερα στη ζωή του παρέπεμπε με ευκολία σε ιδέες του. Υπάρχουν, επίσης, πολλές ενδείξεις ότι ο Στράους επηρεάστηκε σε έργα του από τον σημαντικό αυτό Γερμανό φιλόσοφο. Το ερώτημα βέβαια είναι, γενικότερα, σε ποιο βαθμό η μουσική μπορεί να εκφράσει φιλοσοφικά προβλήματα, και, αν πράγματι το κάνει με επιτυχία, δηλαδή έχοντας βαθιές δομικές ομοιότητες με αυτό που εκφράζει, μήπως τότε παραδόξως διατηρεί το χαρακτήρα της; Αυτό θα το δούμε στο παράδειγμα του συμφωνικού ποιήματος Τάδε έφη Ζαρατούστρα.

Λόγω της δομικής αντιστοιχίας μουσικής και κειμένου σε αυτό το έργο, μπορούμε να εστιάσουμε στη σημειολογική χρήση της μουσικής αυτής, δηλαδή τη χρήση της ως ‘σημαίνον’ για να σηματοδοτήσει τη βασική ιδέα της εξέλιξης όπως περιγράφεται στο κείμενο του Νίτσε (σημαινόμενο). Αναφέρομαι στη χρήση της εισαγωγής του έργου Τάδε έφη Ζαρατούστρα από τον Stanley Kubrick στην πολύ γνωστή ταινία του «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (2001: A Space Odyssey) του 1968, για ένα βασικό θέμα του που είναι, σε ερμηνευτική αντιστοιχία με αυτό στο έργο του Στράους, «η ιδέα της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους». Η μουσική σε αυτές τις περιπτώσεις, επομένως, λειτουργεί ως «σημαίνον» με το «σημαινόμενο» να περιέχει, εκτός από το κείμενο του Νίτσε, την εικόνα της ταινίας του Kubrick. Γεγονός είναι ότι αυτό το σημαντικό παράδειγμα δείχνει ότι το έργο του Ρίχαρντ Στράους Τάδε Έφη Ζαρατούστρα μπορεί να συμβάλλει σε σύγχρονες ερμηνευτικές της φιλοσοφίας του Νίτσε, σε μια εποχή άλλωστε όπου κυριαρχεί η εικόνα και ο ήχος, κάτι που το καθιστά εν δυνάμει ικανό να περιέχει φιλοσοφικά σημαινόμενα στην ηχητική δομή του.